Хальмг туульс

Цецн көвүн

russian

Кезәнә бәәҗ. Нег эцктә ах–дү һурвн бәәҗ. Хойр ахнь гер авчксн, эдлвртә, бичкн дү көвүнь гер авх наснь ирәд уга. Хойр ахнь энүг генүләд, дөөгләд, наад бәрәд бәәдг сәнҗ. «Чи кишго күнч, толһачнь цаарта, чидльчнь чимк, күүнд нөкд болх бәәтхә, бийсән асрҗ чадшгоч», - гинә.

Көвүн җил ирвәс өсәд, чидл урһад ирнә, тер бийнь ахнрнь өмнк кевтән терүгәрн зог – наад кеһәд бәәцхәнә.

Нег дәкҗ көвүн эцктән ирәд: - Би ода арвн тавта болчкув, иигәд эн хойр ахасн наад бәрүлҗ суухм биш, эвряннь хөв – арһан хәәнәв, - болҗана.

Терүгинь соңсҗ оркад, эцкнь хәрү өгчәнә: - Тиим болхла, чи эвряннь заячан хәәҗ, нарн һарх үзг тал йов, йовхларн һолын көвә бәрҗ йов, - болна.

Көвүн эцкиннь келсәр нарн һарх үзг темцәд, нег ик һолын көвүһәр йовад йовна. Цаг өңгрәд, кесг цаг давҗ одна. Хонх һазртан хонад, аң-шову харвад, теҗәл авад, нарн hарх үзг темцҗ йовад, генткн өмнән нег ик hол үзнә. Өөрдәд күрәд ирхлә, hолын орм бәәхәс биш, уснь ширгҗәнә. hолд бәәсмн әмтә – киитә тоот үкәд чилҗәнә.

«Дәрк, дәрк, ямаран ик әмтә – киитә хамг үкҗәнә, яhҗ ода эн хорха, меклә, заhснд дөңгән күргдг болхви?» - гиhәд ухалҗ йовтвлнь, өмннь чальчг уснд әрә киитә улан хачрта заһсн аман анһлзулад үкҗәнә. Көвүн заһсиг бәрҗ авад, оңдан ик уста нуурт күүргҗ тәвб.

Көвүн цааран һарад бас кесгтән йовад оркхла, эрм цаһан көдәд өмннь ооср - бүч уга хальмг гер  үзгднә. Удл уга орад күрч ирнә. Орҗ ирхлә, гер дотр эрән дүңгә наста залу сууна.

- Көвүн, көвүн, хамаһас йовхмч?

- Гертәсн, экцкиннь өгсн селвгәг йовнав, заячан хәәҗ һарлав.

Эрән дүңгә наста залу мусг гиҗ инәчкәд, көвүн тал хәләһәд:

- Заячан, хөвән хәәҗ һарсн күн болҗанчи? Тиим болхла, би заячнь болдув.

Көвүн суусн ормасн өсрҗ босад: - Сән болхгов, нанд дөңгән, сүв – селвгән өгтн, ик гидгәр түрҗ йовнав, - болна.

- Көвүн, ямаран дөң чамд күргх үв, зууран йовҗ йовад ю үзвчи, юунла харһвчи? – гиҗ залу сурв.

- Нег ик һол хагсад, һолд бәәршҗәсмн заһсн, хорха, меклә наньчигн кесг зүсн – зүүсл аһурсн үкҗәхинь үзүв. Тенд дөңгән күргхәр седләв, күргҗ чадсн угав.

- Нә, дәкәд ю үзвчи?

- Тер үкҗәсн заһсд заагт улан хачрта заһсн үкҗәхиг үзәд, бәрҗ авад, оңдан гүн уста нуурт күргҗ хайвув.

- Не, тиим болхла, эн һаза уята бәәсн мөр унҗ авад, нарн һарх үзг темцәд, һолын көвәһәр йов. Усн хадын хаанд күрхч. Шулуһар, адһҗ күр, хәрү күрәд ир!

Көвүн мөриг унҗ авад, гүүлгәд һарна. Кесг цагтан йовад оркхла, зуурнь нег хотн харһна, хотна захар орҗ ирәд, ундасҗ йовсн көвүн захан герәс ус уухар седхлә, буусн гернь: «Чамд биш, бийдмдн уудг усн уга, мәәртҗәнәвидн, үзгдл уга од», - гиһәд, көвүг көөкнә. Көвүн мөрән көтләд, хотна цаад бийднь бәәсн җирн йисн терзтә хар җолмур орҗ ирнә.

һулмтын көвәд, әрә арвн дола күрсн хо – цаһан күүкн, җирнд өөрдҗ одсн наста эмгн бас сууна.

Көвүн орҗ ирәд, мендлҗ оркад, зөв – учран келәд, ундасҗ йовнав гинә.

 Көвүнә зөв – учриг соңсчкад, күүкн дала үг келлго, деер булңгас буһшта киитн ус һарһад авч ирәд, уутн гиһәд, көвүнд өгнә.

Киитн усар ундан хәрүлчкәд, көвүг мордад һархар седхлә: - Кукн, альдас йовҗ йовхмчи? Альдаран одҗ йовхмчи? – гиҗ эмгн сурв.

- Би Усн хадын хаанур кергтә болад, заячиннь зааврар одҗ йовнав.

Тиигхлә эмгн келҗәнә: «Көвүн, арһта болхла мини эн өнчн күүкндм дөңгән күргҗ үзхнчн, би чамас сурҗанав, арвн настаднь күүкнә нүдн сохрҗ одв. Йовсн күн нег таласнь медәд чигн бәәхч, яахла эдгх, күүкнә нүднд хара орулҗ чадхмн болвзач», - гиһәд эмгн саналд.

Көвүн тер келсн үгинь соңсад мордв. Кесг – кесгтән йовад, кедү цагт гүүлгсән мартад, көвүн Усн хад хаана герт ирҗ буув. Ирсн зөв – учран келәд, зууран заячан хәәһәд йовҗ йовад, ширгҗәх һолын уснас улан хачрта заһс бәрҗ авад, оңдан һазрт күргҗ тәвсән келҗ өгәд, тер һол ширгҗәх учр деерәскесг үкҗ бәәх заһсн, меклә, һолын уснас ууҗасн күн, малмуд мәәртҗәхиг келәд, - дөңгән күргдг арһ уга болув, - гиҗ көвүн саналдв.

Усн хадын хан соңсчкад: - Чи тер һол яһад ширгҗ бәәхинь медҗәнчи?

- Уга, би альдас медх биләв, халун ик болад ширгҗ бәәдг эс болхий?

- Терчнь тиим биш. Тер һолын булгин эклцд нег зан өкәһәд усн уунав гиҗ йовад, хамрарн һазр хатхад, һолын булгиг цогцарн дарад, унад үкҗ. Терүг шулуһар күрч татҗ авх кергтә. Тер цагт һолын усн булгасн эклцән авад, хәрү усар дүүрхлә, тер үкҗәсн заһсн, меклә, хорха, мәәртҗ бәәсн малмуд хәрү шуугад җирһхмн.

Көвүн терүгинь соңсчкад, шулуһар заниг татҗ, һолын булгиг цеврдххәр адһад һарч йовад, эмгнә келсн сувр уханднь орад, хәрү Усн хадын хаанур орна.

- Нааран тана тал йовҗ йовтлм, зуурм нег хотна захд хаһрха хар җолмта эмгн мәәртҗ йовтлм ундым хәрүлв. Тегәд намаг ханҗанав гиҗ келхлә, арвн дола күрсн күүкн талан заһаад, эн күүкм арвтаһасн авн нүднь сохрҗ одв, кедү эмчд үзүлсн бийнь эгдҗ өгчәхш, - гив.

Тер күүкиг эдгәх күн чи болдмч. Эндәс хәрү одсн цагтан күүкнә барун һарин баһлцгас һурв дәкҗ атхҗ үзхләчнь, күүкнә нүднд харан орхмн, - гиҗ Усн хадын хан зааҗ өгв.

Көвүн кесг – кесгтән гүүлгҗ, кедү цаг өңгрүлсән мартад, хәрүдтән тер хотар дәврҗ ирәд, одак хар җолмин һаза бууһад, мөрән сөөчкәд җолмур орв. Күүкн суусн ормдан сууһа. Көвүн күүкнә барун һарас авад, баһлцгинь бәрҗ үзҗәһәд, һурв дәкҗ атхв.

- Баав, таниг үзҗәнәв, эн юн көвүмб? Яһсн сәәхн өндр нурһта, алин нутгин көвүн болхви? Өр шинкән цәәсн болҗ медгднә. Намаг кег эдгәвә? Тер күн, баав, альд бәәнә? – гиҗ күүкн сурв.

- Эн өөрчнь суусн хәр нутга көвүн.

- Нанд нар үзлсн, сохрин тамас алдрулсн чамас би ода салшгов, - гиҗ күүкн келҗәнә.

Күүкнә хойр халх улан альмн мет улаһад, хо – цаһан чирәнь герлтәд, хойр нүднәннь хәләц намаг бичә энүнд үлдә гиҗ көвүнәс сурсн болҗ медгднә.

- Би ик гидгәр адһҗ йовнав, эврәннь кергән күцәчкәд, тегәд хәрү ирнәв, - гиҗ келәд, көвүн долан эрчм орулад гүрсн мөрнә килһснәс кесн хар һанзһлҗ авад мордв.

Кесг цагтан гүүлгәд, кедү цаг болсиг мартҗ гүүлгәд, һолын экнд өөрдҗ йовхнь: өмннь Богзатын бор уулын ора мет йохаҗ, ик гидг хар баран холас үзгдв. Тер баран тал түүлгәд күрч ирхлә, толһаһан дорагшан авад, һолын экнд үксн ик зан кевтдг болна.

Көвүн мөрнәсн бууһад, заныг һурв ораһад арһмҗарн бооҗ оркад, мөрәрн татулҗ хәләнә. Зан ормасн көндрхш. Тедүхнд һолын дольганд цокгдад һарч ирсн ик бахн кевтсиг көвүн авч ирәд, занын дораһур орулчкад, бийнь нег таласнь өргҗ өгнә. Кер аҗрһнь күгдлҗ татад, толһаһарн шудрҗ кевтсн заныг өрәл дууна һазрт чирәд авад одв. Заныг татад авлһнла, һолын булгас усн һооҗад, хәрү хуучн гүүҗәсн ормарн шорҗңнад гүүв. Усн һолд дүүрхлә, мәәртҗ бәәсн малмуд, үкәд чилҗәсн хорхас, заһсн, меклә цугтан әм авцхав.

Көвүн хәрү эргәд, Усн хадын хаанад: - Тана зааврар һолын булгиг сулдхҗ оркув, гиҗ келхләр гүүлгәд күрч ирв. – Терүг ирхин өмн Усн хад хаана күүкн гертән ирчксн бәәнә. Көвүг орҗ ирхлә: «Ачд ач кесн, туст тус кесн көвүн, та намаг автн, би таниг дахҗ йовнав, - гиҗәнә. – Нанд нарта орчлң деер нань күн керг уга», - болҗана.

Көвүн ухалҗаһад: - Тана сән – сәәхндтн болн эдлвр – теткврдтн җилвтҗ бәәхшив, цаһан седклән келсндтн икәр ханҗанав, Таниг би дахулҗ йовҗ чадшгов, нанд дуран келсн нег угатя күүкн бәәнә, тер күүкиг буулһх болад амн үгән өгчкләв, - гиҗ көвүн хәрү өгв.

Усн хад хаана күүкн һундрхҗ бәәһәд: «Чини үнн седклчнь ханҗанав, мини белг кезәдчн бийләһән хадһлҗ йов», - гиһәд дөрвлҗн гилв – далв гисн өңгтә төмр бәрүлҗ өгв.

Көвүн белгинь авад, мендләд һарв. Хәрү йовж йовад, саак хотнар дәврҗ ирәд, эврәннь ахнр бәәсн нутгурн гүүлгәд күрч ирв. Эцкнь әрә әмтнә кевтнә. Ик гидг һаң халун болад, теегт өвсн шатад, худгт усн хатәрдад, малмуд мәәртәд бәәхлә, хойр ахнь мал – герән ачҗ авад, гергд – күүкдән дахулад, көгшн эцкән хайчкад йовҗ одцхаҗ.

Көвүн тедниг: - Альдаран хәәхүв, әмнч домбрмуд, эцктән авч ирәд уулһад, деернь асхад сергәһәд авб.

«Иигҗ эргндән доңһдҗах халуг номһрулҗ хур орулад, һазр деер көк өвс урһаҗ, эн нутгт тенәд үлдсн угатя өнчн - өвү, сохр – доһлң әмтнд дөңгән күргх кергтә», - гиҗ көвүн ухалв.

Усн хад хана күүкнә белглсн гилв – далв гисн дөрвлҗн төмриг альхн деерән тәвәд, нарн һарх үзг тал хәләһәд, бичкн төмр алхар дөрв тоңшулад цокв. Цоксна хөөн бичкн цаг болад, үүлн һарад, теегт экләд хур орв. Хур орад, нарн һарад, цандг зогсад, тег өмнк кевтән көкрәд, күн, мал шим авад, усн худгт икәр хурдг болад, мәәртҗәсн малмудт, үкҗәсн әмтнд серл орад одцхав.

Сар болһн хур орад, булгин усн икдәд, һол гүүдг болв. Дала өвсн, усн бәәдгчн гисн зәңг хойр ахнь хәрү нүүҗ ирцхәнә. Хәрү ахнран нүүҗ ирсинь соңсчкад, бичкн дүнь тедн тал ирнә. Ахнрнь дүүһән үзчкәд, өмнәснь ааһта чигә бәрәд тосҗ ирцхәнә.

Дү көвүн теднә һарас чигәһинь авч ууҗахмн уга.

- Би тадн тал золһҗ ирсн угав, намаг бичкндм дөөгләд, наад бәрәд, «цаарта толһа» гиһәд ээрәд бәәсмн тәвҗ өгчәнәв, зуг тер намаг угад, һарһсн эцкән һанцараһинь хот – холл уга, усн угаһар хайчкад нүүситн тәвҗ өгшгов. Терүнә төлә би тадн хойриг бәәсн малмудастн салһад, эврәннь хар көлсәр худг малтад, ус олҗ уудг сурһнав, - гиҗ келәд, көвүн хавтхасн дөрвлҗн төмрән һарһҗ авад, дөрв дәкҗ үләһәд оркв.

Маңһдуртнь босхла, хойр ахнь неҗәһәд саах үкртә, күрзән үүрсн, ус хәәһәд һарч йовна.

Тегәд дү көвүн одад, теднлә хәрү мендләд: - Ода тадниг мини ах гиҗ тоолҗанав, - гиһәд хәрҗ ирәд, дахулҗ ирсн күүкән буулһад, маңна тиньгр, амулң амсн – умсн җирһәд бәәҗ.